Ekonomika

Ekonomika sotsiallıq ilimniń’ tovarlardıń hám xızmetlerdiń óndirisin, bólistiriliwiń hám tutınılıwın izertleytuǵın tarawı. Ekonomika termini Grek tilinde oikos (u’y) hám nomos (nizam yamasa dástúr) degen sózlerden alınıp, «úy (xojalıǵı) tártipleri» degendi ańlatadı.

Zamanagóy ekonomikanıń kópshilik bólegin qamtıytuǵın anıqlama Lionel Robbins tárepinen 1932 jılǵı essesinde berilgen: «ekonomika adam háreketin paydalanıw jolları hám jetispeytuǵın, basqa paydalanılıw múmkinshiligi bolǵan, resurslar qatnası sıpatında izertlewshi ilim». Jetispewshilik (deficit) — bar bolǵan resurslar barlıq talap hám mútájliklerdi qanaatlandırıwǵa jeterli emesligin bildiredi. Eger jetispewshilik hám bar bolǵan resurslardıń basqa paydalanıwı bolmasa ekonomikaliq mashqala da bolmaydı. Solay etip ekonomikanıń páni resurslar hám qálewler tásir etiwshi tańlawlardı (sheshim qabıl etiw) úyreniwdi óz ishine qamtıydı.

Ekonomika tarawlari bir neshe túrlerge bóliniwi múmkin: sonıń ishinde:

• mikroekonomika hám makroekonomika
• positiv ekonomika («ne») hám normativ ekonomika («ne bolıwı kerek»)
• tiykarǵı aǵım ekonomikası hám geterodoks ekonomika
• Tarawlar hám ekonomikanıń keń kategoriyaları.

Ekonomikaniń paydalı tárepleriniń biri ekonomikalardiń úlken jámiyette ekonomikalıq sistemalar sipatinda qalay islewin hám ekonomikaliq qatnasiwshılardıń (agentlerdiń) arasında qanday qatnaslar barlıǵın túsindiredi. Ekonomikaliq analizdiń metodlari tez pát penen jinayat, bilim, shańaraq (xojalıq), den-sawlıq, huqıq, siyasat, din, jámiyetlik institutlar, hám urıs sıyaqlı sotsiyallıq kontekstte sheshim qabıllawshı adamlardı (offitsial adamlardı qamtıydı) qamtıytuǵın tarawlarda qollanılmaqta.

Óndiris hám bólistiriw haqqında talqılawlar uzaq tarıyxqa iye bolsa da, ekonomika ilimi zamanagóy manisinde bólek pán sipatinda dástúrge muwapıq Adam Smittiń Xaliqlar Bayliǵi 1776-jili basilip shıqqannan payda boldı. Onda Smit ekonomika ilimi pánin mınaday kúndelikli hám anıq mánislerde sıpatlaydı:

Siyasiy ekonomika mámleket nızam shıǵarıwshı iliminıń tarawı esaplanıp, eki tiykarǵı maqseti bar: birinshiden, xalıqtı kóp tabıs yamasa ónim menen támiyinlew, anıǵıraq aytqanda, olardıń ózlerin usınday ónim hám tabıs penen támiyinlewine jaǵday jaratıw; hám ekinshiden, mámleketti jámiyetlik xızmet etiwge jeterli tabis penen támiyinlew. Ol xaliqti hám mámleketti bayıtıwdı kózde tutadı.

Smit pándi "siyasiy ekonomika" dep atadı, bıraq bul termin uluwma paydalanıwda 1870-jıldan keyin aste-aqırın "ekonomika" termini menen ózgertildi.

Ekonomikalardiń hár qiyli túrleriniń arasında ulıwma mashqalar tómendegiler:

• qanday tovarlardı óndiriw hám qansha muǵdarda (tutınıw yamasa investitsiya, jeke tovarlar yamasa jámiyetlik tovarlar, gósh yamasa kartoshka, htb.)
• olardi qalay óndiriw kerek (kómir yamasa yadro energiyası, qansha hám qanday úskeneler, kim diyxanshılıq etedi yamasa oqıtadı, h.t.b.)
• kim ushın óndiriw kerek, ónimnen túsken tabıstı bólistiriwdi kórsetken halda.

Bul mashqalalarǵa jantasıwǵa analaitikalıq qural bolıp óndiris-múmkinshiligi shegi (ÓMS). Eń ápiwayı túrinde ekonomika tek ǵana eki ónim islep shiǵarıwı múmkin. Sonda, ÓMS bul eki tovardiń hár qiyli muǵdarlarin kórsetiwshi tablitsa yamasa sızılma (tómendegidey). Texnologiya hám bar bolǵan óndiriwshi resurslar (jer, qarji, hám keleshektegi jumısshı kúshi) berilgen dep esaplanadı, hám bul múmkin bolǵan jámi ónimdi shekleydi.

Sizilmada: Food — awqatliq zatlar; Computers — kompyuterler; Outside the PPF: Impossible points — ÓMSten tisqarida : Múmkin bolmaǵan noqatlar; Inside the PPF: productively inefficient points — ÓMStiń ishinde: effektiv bolmaǵan noqatlar. A noqati mısal ushın, eger óndiris effektiv alip barilsa F_A awqatlıq zatları hám C_A kompyuterleri islep shıǵarılıwı múmkinligin kórsetedi. Sonday-aq F_B awqatlıq zatları hám C_B kompyuterleri islep shıǵarılıwı múmkin (B noqatı). Bul iymek siziqtaǵi hárbir noqat ekonomika ushin maksimal potentsial jámi ónimdi kórsetedi. Bul basqa tovardiń múmkin bolǵan ónim muǵdarı berilgen jaǵdayda bir tovardıń maksimal islep shıǵarılıwın bildiredi.

Jetispewshilik bul sızılmada adamlardiń qálewi, bıraq jámi alǵanda ÓMSnen tısqarıda tutına almawı arqalı kórsetilgen. Eger bir tovardıń óndirisi iymek sızıq boylap ósse, basqa tovardiń óndirisi kemeyedi, keri baylanıs. Bunday bolıw sebebi bir tovardiń óndirisin kóbeytiw basqa tovardiń óndirisinen , oni kemeytken halda resurslardı jalp etiwdi talap etedi. Iymek sızıqtiń qálegen noqattaǵı iymekligi bul eki tovar arasındaǵı bir-birine almastırıwdı beredi.

Wikiqoymada Ekonomika haqqında kategoriya bar

Bul maqala qaraqalpaq tiliniń imla, grammatika yamasa punktuaciya qaǵıydalarına muwapıq jazılmaǵan. Márhámat, bul betti tekserip, ondaǵı qátelerdi durıslańız.